Todas las entradas de: chema

Vámola Alboreando – Cantar as cruces

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1Os cantos das cruces, así denominados na bisbarra do Ulla, son interpretados na paixón de Xesús. Esta é unha temática pouco coñecida aínda que moi estendida por todo o noroeste peninsular. Cada vez son menos empregados na liturxia do Xoves e Venres Santo, polo xeral efectuados por mulleres, de cadencia pausada e monótona, aprendidos a través da repetición. A temática é propia destas datas, narran os últimos episodios da paixón do Señor, a través dun viacrucis, cada cruz representa unha das trece «estacións» nas que se relata cantando o suceso ou acontecido que rematará coa crucifixión.

Existen  moitas variantes dependendo da área xeográfica na que nos atopemos pero todas manteñen a temática de recordar o momento tráxico na vida do Salvador, a modo de procesión os fieis percorren as trece cruces deténdose nelas recordando un momento concreto da paixón.

Neste caso concreto, o canto de cruces recollido a Sra, Antonia Sanchéz de Bamonde, Teo, consta de copla e estribillo: cada copla narra o momento da estación aparecendo intercaladamente o estribillo, que axuda a cambiar entre elas. Ao final este aparece pechando con certa énfase a composición, coencidindo coa morte de Xesús na cruz, nun momento en que fan soar as carracas dende o fondo da igrexa (lugar que ocupan os homes) desatando un son enxordecedor en todo o interior do recinto que axuda a teatralizar máis o momento da devandita morte, cando o ceo se cobre e forma unha gran treboada.
Nunha celebración cristiá en toda regra, transformada polos fregueses, as cantigas son de ton solemne, acordes co acto a celebrar.

Vámola Alboreando – Canto do Carreteiro

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1O oficio de carreteiro podemos catalogalo como o dun traballo ambulante de quen transita os camiños do país levando mercadorías. Desde hai varias décadas, coincidindo coa mecanización do campo, a profesión foi desaparecendo. As mecadorías pasaron a trasladarse en automóbiles e camións e o uso dos bois como animal de traballo, e tamén de compañiafoi esvaecendo. Perdíase pois o vínculo de amizade, respecto e nobreza entre carreteiros e animais. É moi difícil hoxe en día atopar unha xugada de bois, imprescindible non hai aínda moitos anos en todas as casas labrega de Galicia.

A profesión obriga a pasar longas xornadas en corredoiras e camiños, sen máis compaña que os animais- unha xugada de bois– que tiraban  do carro. Esta situación levou a entoar un sen fin de cancións co fin de aliviar a soidade e apartar o sono dos camiños tal como recorda o Sr. Paulino, máis coñecido polos seus veciños de Teo como » Paulino do Vinculeiro«. Coñeceu de moi rapaz o oficio de carreteiro da man de seu pai, quen o inicio nas primeiras andainas polos camiños. De neno xa axudaba a carrretar cos bois e unha vez chegados os quince anos «relevou» a seu pai, que xa ía maior. Pouco a pouco foi coñecendo as dilixencias do oficio, pero tamén a dureza,como ben redacta esta copla que el mesmo aprendeu de seu pai:

«O carreteiro é unha vida penada

nin oe misa os domingos

nin dormen na cama.»

O Sr. Paulino estivo activo ata 1975 cando decidiu pór fin a este labor e con el probablemente o do último carreteiro do noso concello de Teo. Moitos foron os anos e moitas as historias para recordar e compartir con calquera que así o desexe. Ademais dun sen fin de anécdotas da picaresca que se sucede neste oficio, recorda á perfección os cambios que sufriu a vila de Santiago, tanto no urbanístico coma no cotián da vida.

Ter o testemuño do señor Paulino do Vinculeiro é para nós unha oportunidade de encher un oco na tradición oral, pois son varias as alusións á profesión de carreteiro e poucas as oportunidades de establecer contacto con algún deles.

 

Vámola Alboreando – Canto de muiños

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1A igual que outros moitos relatos e histórias (cantares de cego, romances, sinsarralladas…) que na nosa sociedade foron sufrindo os cambios propios do proceso de transmisión oral, para o caso concreto do Val do Ulla observamos que moitas foron mesmo alteradas na orixe ao ser reutilizadas como cantares de Antroido. Adaptándose a estas novas necesidades perde o sentido polo que foron orixinadas e cobran o ton irónico e burlesco das festas de Don Carnal. Cómpre recoñecer que esta adaptación na época das máscaras garantiu que en gran medida chegaran a estes días, aínda que tras dunha imaxe de falsa identidade verbo de para o que foron creadas.

En torno aos muiños artéllanse unha potente rede social, centro de actividade económica e lúdica ao mesmo tempo, lugar de reunións e intercambios culturais. A sona deste lugares contribuíu a facer da muiñeira o ritmo máis identificativo de Galicia. Como recolle a recoñecida copla popular: «Unha noite no muiño, unha noite non é nada, unha semaniña enteira iso é muiñada»

Numerosos son os contos que obtivemos dos informantes. Algúns poñen a pel de galiña, como os casos que nos relatan abusos a mulleres por desalmados animais que, facendo uso da forza, sometían as mozas. Xunto a estas crúas historias, atopamos outras cheas de beleza e nas que o muiño servía de lugar de encontro para namorados que alí se daban cita. As anécdotas retranqueiras e humorísticas non faltaban, como reflicte o termo «fillos do muiño» atribuído aos rapaces concibidos neste lugar, mesmo consentidos fóra do matrimonio, xa que todos estaban ao corrente do acontecido. Estes relatos e outros moitos foron transmitíndose.

Só o recordo dos maiores e a transmisión oral de relatos-como os recollidos no lugar de Chaves, Lucí  á Señora Angustias Calo Carrillo- fan eco do que foron os muiños. Concretamente, alí inda hai quen lembra as peripecies que levaba a cabo » O  Marquixo» -así alcumado- personaxe masculino de idade madura e moi coñecido na contorna, xa que andaba tentando as rapazas novas dos arredores tratando de engaiolalas para logo dar boa conta delas. Con todo, estas meniñas xa estaban ben avisadas de tal personaxe para que non sucumbiran ás súas dotes de galán.

 

Vámola Alboreando – Entroido Ullán

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1

 

O concello de Teo, encravado ás beiras do Ulla, mantén a tradición dos Xenerais, que percorren todos os lugares da parroquia evocando aires paramilitares. Diante os «correos» montados da cabalo anuncian a súa chegada, a continuación e a pé os diferentes coros de bonito e de vellos, acompañados dos seus músicos, entran en escena interpretando cantares para a ocasión, rematando a actuación coas «vivas» dos xenerais dados ao cabeza de familia a cambio dun donativo. A escena repítese en todas as aldeas da parroquia rematando toda a comunidade nunha praza céntrica onde dan lugar os «atranques» ou «altos», enfrontamento verbal onde se fai alusión aos feitos políticos máis destacados transcorridos do ano pasado, tanto no ambito local coma no nacional.

Neste documento sonoro eliximos o canto de Antroido, que interpretou o coro de bonitos de Cacheiras no ano 1957, para lles render homenaxe a todas aquelas persoas que o fan posible, querendo destacar a figura do «poeta» creador das letras dos cantares e dos atranques, que polo regular vive na sombra do recoñecemento, sendo piar base -papel fundamental- no desenvolvemento da festa. Persoas que posúen o don de crear e dar voz a historias e feitos acontecidos na parroquia cun sentir moi irónico, cheo de retranca e algo de picardía. A través destas creacións podemos percorrer a historia e vivencias populares do concello de Teo.

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1

A Don Hilario Teo Ferreiro, entre todos os existentes, para singularizar esta figura «alma mater» da nosa cultura, Nado en Raxó, Cacheiras, artífice de innumerables versos para o Antroido, e dicir, cantares e atranques (lírica do Entroido)que cultivou o longo da súa vida como unha faceta intrínseca á súa personalidade. Eliximos de entre toda a súa obra «O Ferreiro de Cacheiras» cantar que acadou moita sona na comarca e que narra en verso as artimañas deste home. Ponlle voz e melodía a Sra. Carmen da Castra, quen recorda á perfección a maioría dos cantares que foron no Antroido de Cacheiras. O seu coñecemento e participación carnavalesca non é por casualidade, ven lle herdado de seu pai, Don Xaquín da Castra, un dos maiores defensores neste xénero.

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1

E xa para rematar quixemos incluír o son da gaita de fol, presente ata hai pouco nas comitivas, xa que axudará a entender a tradición dos Xenerais, tanxida por Don Ramiro de Angrois, o gaiteiro insigne dos Carnavais da comarca. Son incontables os anos nos que este home participou activamente na unión carnavalesca. Escoitamos a «Muiñeira dos tres estalos» así a denominou, peza moi recorrida por el para tocar nun cruzamento ateigado de xente cando acababa de cantar o coro.

Queremos renderlles así homenaxe a estas dúas figuras claves, ao noso entender, no Entriodo da Ulla, o recoñecemento público raramente sucede. Que sirva pois este pequeno traballo como recoñecemento ao seu labor na sombra.

Vámola Alboreando – Acordeón en Teo

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1

A chegada dos acordeóns a Galicia- primera metade do século XIX- provoca unha pequena revolución, convértense no animador por excelencia de bailes, estendéndose dunha maneira moi rápida alcanzando unha gran presenza no país, grazas a que souberon adaptarse moi ben ao noso folclore. Sabemos que están moi ligados aos bailes agarrados (valses, mazurcas, polcas,..)xa que eran os máis solicitados naquel momento pola mocidade pero tamén se fan un grande oco nos bailes soltos propios como muiñeiras e jotas.

 

Os inicios dos acordeonistas teenses déronse fundamentalmente cos devanditos acordeóns diatónicos, que son os que se coñecián naquel momento. Co tempo, moitos abandonaron o sistema de «botóns» cando descobren o de piano, cun manexo cómodo e a maiores máis accesibles economicamente. Para falar da repercusión que tivo o acordeón no concello de Teo, temos que mencionar unha figura singular, a do Sr. Francisco, de Castres-Oza, alcumado o –Madanelo-

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1

moi coñecido entre toda a poboación polo seu ben tocar e pola súa profesión » sarralleiro» percorría as aldeas arranxando todo tipo de útiles e enseres de cociña. Nos seus desplazamentos adoitaba parar nas tabernas que lle cadraban a man e interpretar de paso unhas pezas, foi asi como moitos se interesaron polo acordeón. O «Madanelo» deixaba o seu acordeón para que foran sarrallando nel, logo pasados uns días voltaba pola taberna a interesarse polos aprendices. Isto deu paso a paulatinas xuntanzas os domingos pola tarde na taberna, varios eran os acordeonistas que alí se citaban: os Srs. Sabino e Andrés Franqueiro, o Sr. Juan Alén, o Sr. Daniel Sanjurjo, os Srs. Alfonso e Manuel Blanco, …..quen ían tocando alternamente o que máis lles pracía.

Os nosos protagonistas aprenderon de vocación dun xeito autodidacta, uns dos outros, esto explica que moitísimos acordeonistas compartan case o mesmo repertorio, xa que todos beberían da mesma fonte nun inicio, aínda que a forma de interpretar sexa moi diferente pois depende moito do virtuosismo do músico en cuestión.

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1

O repertorio componse de innumerables ritmos, sendo moi recorridos os agarrados: valses, pasodobres ou tangos; nun espazo menor atópanse as muiñeiras, xotas valseadas e pateados para bailar o solto.

En ningún dos casos citados se trata de acordeonistas ambulantes, que están á procura de esmola, senón que o tanxer no acordeón foi un entretemento que serviu como medio de interacción comunitario, estimulador dos vinculos sociais entre os veciños a través da música.

Vaia na memoria do Sr. Juan Alén e os seus compañeiros de acordeón esta jota valseada que el nos interpretou.

 

Vámola Alboreando – As Xuntas

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Grazas ao labor das mulleres, mozas, nais e avoas a pervivencia e desenvolvemento do folclore galego estiveron garantizados ao longo do tempo. Cando se celebran as foliadas, ruadas, xuntas, seráns, polavilas, …é o sector femenino o encargado de realizar tal festexo, xa que a presenza de músicos é máis ben reducida, non tanto porque escaseen senón porque custaban cartos a contratación. Por este motivo son as pandeiretas as que conformaban o corpo musical principal, xa que elas tocaban de balde sen máis condición que pasalo ben.

Nestas xuntanzas onde as mulleres tiñan un papel protagonista, as pandeireteiras foron quen de se adaptar musicalmente ás novas modas nunha trasformación maxistral de pezas, moitas veces de orixen foráneo, chegadas vía radiofónica, televisiva, etc. Esta asunción de novos ritmos provocou unha adaptación do seu repertorio: pasodobles,danzas, rumbas, mazurcas,..Os máis deles eran agarrados que demandaban os mozos para poder achegarse ás rapazas. Xunto á novidade, conserváronse os ritmos autóctonos como a muiñeira e a jota para bailar o solto. Sen seren conscientes, estaban a facer evolucionar e enriquecer a cultura inmaterial do país.

A versatilidade e adaptación fan que superen as moitas trabas que sofre o folclóre galego ao longo do tempo. A guerra, a forte emigración ou o avellentamento son factores que azoutaban e deixan os pobos sen homes minguando as nosas raíces. De ahí a importancia e pontencial de mulleres como – Delfina Ribadulla  Golán, María Pena Castro e Palmira Balado Gil- foi vital para o folclóre en Galicia. Por eso e máis queremos realzar a figura femenina, a cal ten de xogar un papel fundamental na conservación das nosas tradicións orais.

O noso esforzo vese limitado moitas veces a mostrar a riqueza etnográfica. Cremos que así , rescatando da memoria a estas mulleres e a súa sabidoría, faremos parte de xustiza que merecen.

Neste corte queremos amosar no que consistiría unha » XUNTA» que, como reza a copla.

O que non sabe preghunta

no lugar de Procelas

onde é a casa da xunta.

 

Vámola Alboreando – Canto de Aninovo

 

LIBRO CORREXIDO_FINAL3_Maquetación 1O Nadal é un tempo de unión familiar onde se estreitan lazos de amizade, piar base destes días tan sinalados. As datas natalicias atópanse ateigadas de diversos costumes e tradicións,  como sair a cantar panxoliñas (cantos de Nadal).

De novo a unión da comunidade fai posible realizar tales eventos, xuntarse a mocidade fai posible realizar tales eventos, xuntarse a mocidade e ir porta por porta solicitando licenza para cantar a panxoliña e logo pedir o aguinaldo, que será a recompensa con algún donativo tanto económico como de carácter alimentario, cada quen o que puidera (chourizos, algo de lacón, patacas, ovos…)

Ao rematar a cea os mozos e mozas saen dispostos a percorrer a parroquia voltando ao amencer do día. Daquela, a xente acostumada a estes eventos anuais, esperaban ansiosas a que chegaran á súa casa para cantar ´panxoliña´. Son moitas as anécdotas que se viven indo de casa en casa, nalgunhas non abrían a porta, noutras cantaban e non lles daban nada. Pola contra, outros dáballes os cartos antes de cantar e logo convidábanos a unha copa, augardente ou coñac para eles e anís ou  herbas para elas, o que axudaba a soportar mellor o frío intenso do mes de decembro e xaneiro.

Os diversos cambios producidos na sociedade, fixeron que estes costumes dos panxoleiros, de percorrer as aldeas da parroquia coas súas cantigas, desapareceran ao igual que os seus cantos que os acompañan.

Dependendo da zona onde nos atopemos, os cantos de Nadal teñen a súa escenificación propia a través de danzas, cancións…onde as diversas vestimentas engalanan estes acontecementos.

Este canto interpretado por D. Marcelino Cebey Doeyo veciño de Mazas, era cantado a bandos, o grupo de panxoleiros divídese en dous para cantar os diferentes pés, desta maneira cando uns están rematando o seu pé o outro grupo xa comenza o seguinte e así ata o remate. Estas combinacións axudan a facer máis loable o canto, xa que soen ser de certa extensión e máis se temos en conta que se van repetir ao longo da noite.