Asociación Cultural A Regionalista

A asociación A Regionalista vén realizando en colaboración co programa Luar da RTVG diferentes homenaxes aos nosos transmisores, aqueles que, de forma desinteresada, nos amosan un modelo de vida hoxe en decadencia. A finalidade destes pequenos tributos é salvagardar e dar a coñecer a sabedoría, verbo da cultura popular, que ofrece o paso dos anos e a experiencia vital.

A nosa intención é realizar unha pequena mostra, a modo de pincelada, amosando o máis destacado da cultura popular do país en canto a: música, ritmo, formación, estrutura, coreografía, acompañamento, vestimenta,… Cómpre especificar que debemos ser moi conscientes de que calquera interpretación-tradición sacada do seu contexto orixinal e levada a un escenario sofre unha modificación notable. Desde o momento en que lles estamos a presentar unha danza aos espectadores desfiguramos e desvirtuamos a realidade; só conseguiremos achegarnos á mesma procurando unha aproximación o máis fidedigna posible do que ocorría nestas manifestacións socioculturais.

No contexto televisivo cómpre ter en conta que nos temos que adaptar a unha programación onde o tempo se reduce cuantiosamente. En escasos 5 minutos realizarase un breve contacto cos informantes a modo de presentación -normalmente atópanse nerviosos pola situación- e deseguido ten lugar a interpretación da danza pensada para ese momento.

A finalidade destes actos televisivos é dedicarlles un espazo aos nosos maiores para lles agradecer publicamente o labor de trasmisión oral que nos amosan e sobre o que se sostén o folklore do país conformando os piares necesarios para a pervivencia da cultura tradicional.

Alá polos anos noventa o xermolo da actual A Regionalista xuntábase nun dos seus primeiros grupos de traballo de campo co fin de investigar a música que rodeaba as beiras do Ulla. No noso percorrido, e coma sempre por causas do destino, visitando as terras de Boqueixón rematamos unha tarde de domingo no concello de Touro. Por diferentes aldeas comezamos a recadar nomes de transmisores sendo o que máis repetían as xentes da zona o dun gaiteiro MARCIAL DE FOXÁS… E alí marchamos, ao lugar de Foxás…

Cando chegamos a unha pequena aldea dirixímonos a unha das casas onde         –como ocorre nas máis das ocasións- unha amable dona nos atendeu, presentounos o seu marido, un home máis ben pequeno, de pelo claro-canoso e cun bigote ao uso; de aire moi espelido. Logo das pertinentes presentacións, o noso amigo empezounos a contar anécdotas da súa mocidade; o Sr. Marcial sería a porta aberta cara a un dos últimos gaiteiros “dos de antes” -ou dos de sempre-, á vella usanza, “de oído”.

A música fervía no sangue daquel home que tocara en formación de cuarteto tradicional e tamén coa incorporación da requinta –moi presente na zona do Ulla. Nun dos seus alardes de cariño alá foi ao cuberto e trouxo o seu instrumental: gaitas, caixa, bombo, acordeón… Esta amabilidade aparecía conxugada con algo fundamental para nós pois, Don Marcial, non deixara que a súa memoria esquecera o repertorio que tiña co seu grupo (quinteto de requinta). A  través do fío da conversa demos co Sr. Camiño e co Sr. Lelo, dous homes que tocaran con Marcial -a gaita e a caixa respectivamente-, integrantes vivos do grupo e –sorpresivamente- o segundo deles medio irmán do avó     –bo bailarín- dun dos membros da Regionalista que estaba alí de recollida; “cousas da vida” que diría Castelao…

Tardes inesquecibles as que alí pasamos lembrando tempos vivos na memoria do mestre Marcial e preciosas melodías que debullaba cos dedos este gaiteiro manicho, elementos que fixeron xermolar unha forte amizade que duraría case vinte anos. As visitas foron varias, unha delas coa nosa charanga tocando baixo a dirección do mestre no día da festa do San Breixo.

A derradeira visita –tristemente- foi hai unhas semanas cando nos trasladamos para darlle o último adeus, polo que aquí vai a nosa pequena homenaxe e lembranza agarimosa a través destas letras, mentres o noso patrimonio musical continúa a desaparecer con axentes case sempre anónimos coma o mestre Marcial.

No pensamento de todos está o noso cariño cara a esta xente que tanto nos ten dado. Alí onde estea amenizará coa gaita a quen o acompañe…

Esquela de Don Marcial Iglesias Vázquez viúvo de Jesusa Iglesias Lista. Veciño de Foxás-Touro O GAITEIRO DE FOXÁS. Finou aos 92 anos de idade, o 22 de setembro de 2009.

Na cultura galega, as xuntanzas veciñais e os actos realizados nas mesmas          -principalmente no século pasado- permítennos recuperar hoxe o que identificamos como manifestacións culturais propias, algo que para os nosos devanceiros eran simples formas de vida e diversión.

Durante todo o ano, os bailes soltos, as cantigas e tamén os oficios requirían da unión e colaboración veciñal conformando un dos principias divertimentos no tempo de friaxe. Co comezo do outono cumpría buscar un espazo interior improvisado que se acomodaba dunha maneira sinxela, como podía ocorrer nas cortes do gando cando se estreaban coa molimada nova ou nun quinteiro o inxoito resgardado do frío e da auga. A relación entre o traballo e a música sempre tivo especial presenza na nosa cultura co gallo de facer máis liviá todo esforzo das nosas xentes.

As ruadas, ao igual que as foliadas, eran reunións da mocidade que se adoitaban celebrar os domingos pola tardiña nun espazo improvisado (eiras, pallotes, quinteiros,..), onde se daban cita os mozos da bisbarra principalmente co fin de pasalo ben e mocear. Estas xuntanzas serían o prolegómeno do que logo deu nos salóns de festas.

Moitos foron os nosos transmisores que acudían a estas ruadas onde aprendían a bailar e tocar, como era o caso do Sr, Manuel Sande e do Sr. Pepe de Ferreiro (bombo e caixa respectivamente) quen, alá polos anos corenta, acudían coma músicos para amenizar as ruadas e, por suposto, a divertirse e mocear un pouco despois do traballo. De feito, algún deles atopou o seu amor nalgunha destas xuntanzas veciñais.

Hoxe en día, o Sr. Manuel e o Sr. Pepe son a testemuña viva do que en antano foi a Requinta de Lampai (1942-1957). Xunto con Francisco e Andrés García, Manuel Álvarez e José Mª “o canteiro” constituíron un sexteto tradicional exclusivo das terras do Ulla, hoxe en vías de recuperación polas xeracións máis novas. Deles aprendemos esta muiñeira tan xeitosa que denominamos Muiñeira da Requinta de Lampai.

Enlace ao programa Luar

Orixes

O vinte e catro de xaneiro de 1922 nace o noso protagonista, fillo dun carpinteiro e dunha costureira, Manuel Salgueiro e María Estévez en Cerdeira, Vilariño (Teo). Destacando o seu labor como músico emprendedor na historia do concello de Teo e, en xeral, dentro das bandas de música en Galicia, presentamos a Don Gervasio Salgueiro Estévez.

O evoluír das bandas ao longo dos anos foi vivido e lembrado por D. Gervasio con estas palabras:

As bandas repartíanse en pequenos grupos. Por ejemplo na música de Vea eramos uns trinta músicos case sempre en formación de entre sete e nove membros, dependendo da dispoñibilidade e dos cartos destinados por quen os contratase mais, sete era o número mínimo. Os instrumentos “fixos” nestas actuacións eran o bombardino; saxo baixo, alto e tenor; caixa; bombo e algún clarinete.

Os seus inicios foron no lugar de Couso onde asistía dúas veces por semana         -aproximadamente á idade de dez anos- ás clases de Don Agustín Pazos. En tempos da preguerra, e dende a casa familiar, camiñaba uns cinco quilómetros para poder aprender primeiramente as notas musicais e, a continuación, coller o seu primeiro instrumento: unha trompeta de cilindros. Ao pouco tempo chegaríalle ás mans o instrumento que o acompañará ao longo da súa vida: o friscorno.

Logo destes inicios chegou a época da guerra, momento tráxico para a evolución das bandas de música que viron interrompida toda actividade e crecemento, que non se verá retomado ao mesmo nivel ata a década dos setenta-oitenta. O conflito bélico supuxo un forte golpe para a música por mor da morte de moitos integrantes de formacións que tiveran que ir á fronte e, posteriormente o exilio doutros tantos, aspectos que fan que desaparezan moitas bandas.

Na súa dilatada carreira, á idade de dezanove anos Don Gervasio decide fundar a Banda Artística de Vilariño, no ano 1941. Por aquel entón era frecuente asistir a academias dúas ou tres veces por semana en lugares máis ou menos improvisados.

O oficio de mestre musical na década dos corenta era considerado de pobres, ao igual que o de mestres de escola, pois non cobraban nada pola academia –como fixera con el seu primeiro mestre- e daquela eran escasos os cartos nas vilas e lugares para contratar actuacións das bandas que dirixían e polas que si cobraban.

Pola man do mestre protagonista pasarían moitos músicos e, aínda que non todos saíron, si houbo verdadeiros talentos que chegaron a vivir da música, o que xa era moito.

Representación e escenografía

En moitas destas festas era frecuente ir “tocar o ramo”, é dicir, acompañar a imaxe do patrón ou patroa do lugar dende a casa do funcionista ata a entrada da igrexa. Coma bos convidados tocaban unhas pezas antes de botar a andar avisando a xente do lugar que se fora achegando para marchar todos en procesión. Unha vez na capela a formación musical oficiaba os actos relixiosos propios da misa como eran o alzar e a procesión e, para remate, un pequeno concerto á saída da misa grande.

O ramo do patrón é unha réplica dunha imaxe relixiosa en formato pequeno, 30 ou 40 cm dun santo venerado nunha parroquia concreta  (o San Blas de Vilariño ou As Cabezas en Cacheiras), que o día grande é adornado con fitas de cores, caramelos, bombóns, etc… Todas as larpeiradas van envoltas con papeis chamativos e brillantes que conseguen acaparar a atención do público ao igual que as damas que o acompañan, polo xeral mozas da propia casa ou familiares. A comitiva do ramo vai presidida polos músicos.

Principalmente nos anos de escaseza económica a contratación das bandas estaba influenciada polo feito de degustar o que se coñecía coma a “Parva”, é dicir, quen contrataba o grupo de músicos ofrecía un xantar reservando unha mesa do convite só para eles; alá polas once e media da mañá, xa tiñan que comer. Como era o día grande da festa comida non faltaba, uns petiscos e ás veces incluso cocido ou callos, un único prato a repetir, viño do país e algún doce ou larpeirada. A alegría polo comer a fartar era un feito e o trato económico se cadra menor en contía permanecía adobiado con estes manxares.

Antigamente as bandas de música eran tamén coñecidas como “música” ou “músicas”

Presentamos a que pode ser a última testemuña viva do que foron os bailes soltos no concello de Teo. A Sra. Antonia é un dos derradeiros exemplos de tradición na zona teense. Nada en Tribaldes, na parroquia de Bamonde-Teo, criouse nunha familia numerosa na que ela era unha das máis novas, a diferenza co seu irmán maior Manuel era de máis de dez anos. Todos eles compartían o gusto polo folclore sendo grandes bailaríns ou músicos como o caso do Sr. Alfredo, gaiteiro de Bamonde e clarinetista na Banda Artistica de Vilariño. Coma moitos naquel tempo, aprendeu a bailar e a tocar acudindo ás troulas que se celebraban con motivo dalgunha festividade e sen máis ánimo ca desfrutar e divertirse. O seu rol serviu para reforzar os lazos de unión na convivencia veciñal .

O que máis lle gustaba a Don Alfredo era a música de acordeón, dicía: unha soa persoa era quen de faser música para un baile, e saíanos moito máis barato que contratar un ghrupo de ghaitas e xa non falemos dunha pequena Música (con este nome era como se coñecían as bandas que eran reservadas para o día grande do patrón). Moito temos bailado co acordeón de Barrros dos Mestros (Reis, Teo). Empesaba cuns agarrados, pasodobles, valses, rumbas…, e logho sempre botaba unhas muiñeiras que fasían levantar as pernas; a min íanme moi ben os pateados corridos. Que tempos aqueles, nos que bailábamos na casa da sosiedade, no campo da festa á saída da misa ghrande… Hoxe todo iso mudou, a xente non sabe devertirse, non acoden ás romarías en ghrupos para mosear e, moito menos, para bailare porque non saben o solto e, se me descoido, nin o agharrado.

A presenza do acordeón no país.

Este instrumento está asociado de seu ao oficio dos cegos que pedían esmola, pois na nosa e noutras culturas valíanse del para recitar as historias de cordel. O certo é que non podemos caer nesta simple asociación, pois a presenza do acordeón tivo unha fonda e rica repercusión en toda Galicia.

Os modelos que primeiro chegaron a Galicia foron os diatónicos, máis coñecidos como de botóns, moi arraigados no país veciño e que se estenderon por toda a rexión. A década dos cincuenta foi a máis fructífera en acordeonistas, fenómeno e moda moi estendida no país. Estes acordeonistas eran afeccionados que interviñan nas festas de xeito esporádico e improvisado, animando coa súa música as foliadas dos domingos, vodas, romarías…, encargándose de promover e continuar coa tradición.

Algúns destes músicos fixeron dunha afección case unha profesión asistindo ás festas a cambio duns cartos acordados previamente. O evoluír deste instrumento na nosa terra deu paso a formacións musicais que incluían o acordeón; as orquestinas e, co tempo, as grandes orquestras foron quen de lle dar a xusta presenza no panorama musical galego da época. Neste sentido podemos destacar a famosa orquestra da Coruña Os irmáns Mallos, que baseaban todo o seu repertorio no gusto polo acordeón.

Cómpre mencionar que un dos principais motivos para acadar o acordeón tal presenza na nosa cultura musical foi a chegada dos acordeóns piano, o que supuxo outra pequena revolución. O sistema de tanxido era máis sinxelo cós existentes ofrecendo á vez máis posibilidades á hora de interpretar calquera peza.

A boa acollida en todo momento do acordeón no noso folclore supuxo implicitamente que formase parte do mesmo adaptándose á interpretación dos ritmos máis tradicionais tales coma muiñeiras e jotas. O seu son outorgoulle unha viveza ao baile solto galego rexistrándose á vez influencias portuguesas (viras e outros compases propios do país veciño), do mesmo xeito que foron testemuñas dos ritmos achegados pola masiva emigración galega, principalmente de América do Sur: tangos, boleros, cumbias…

Nestes anos debemos destacar o papel xogado pola radiodifusión, determinante para incorporar melodías denominadas demodé.

Na actualidade o panorama é outro, pois os nenos non teñen o acordeón como instrumento predilecto para tomalo como afección e os nosos maiores cada vez son menos os que poden transmitir o seu bo tocar. En consecuencia, só nos queda agradecer a todos o labor desinteresado ao volver coller o acordeón para interpretarnos aquelas pezas case esquecidas. Como claro exemplo disto contamos co Sr. Don Juan Alén, de Cobas–Cacheiras, quen foi capaz de ensinarnos esta muiñeira que xa tocaba seu pai nas festas.

Enlace ao programa Luar

Os nosos transmisores son cuñados e, de mozos, acudían a estes eventos nos que tomaron boa nota dos bailes que alí se producían. Eles foron quen de nos ensinar do mesmo xeito que os máis vellos llelo aprenderon. A Sra. Dona Leonor Barreiroe o Sr. Don Jesús de Franqueiro son dous magníficos bailadores da parroquia de Budiño aos que lles queremos agradecer publicamente a atención que nos prestaron a través desta pequena actuación.

Dentro dos ritmos musicais, unha foliada revélanos un compás próximo ao das jotas. Por extensión, este termo identifica unha pequena xuntanza ou encontro de xente nova -e non tan nova- sen máis motivo que o de divertirse (bailar, cantar, mocear, conversar… etc.).

Na nosa terra a música sempre estivo ligada aos labores da casa e, consecuentemente, aos do campo. Unha vez pasados os longos meses de inverno nos que se acudía aos fiadeiros -realizados no interior dalgunha das dependencias da casa- pasamos, co bo tempo, ás eiras e aos saídos das vivendas. Logo pois da estación invernía era frecuente que os domingos se celebrasen, a partir das cinco do serán ata ben entrada a noite, as devanditas foliadas.

O sistema “de boca en boca” era o empregado para establecer o lugar, a hora e demais información; uns avisaban aos outros e así en pouco tempo estendíase a nova por todo o lugar. Nestas convocatorias o tanxer das pandeiretas amenizaba o festexo, sendo as propias nais e avoas as que repenicaban con dúas misións claras: por un lado, animar a foliada, mentres ensinaban a tocar ou ben a trazar algún punto (sistema de transmisión oral mediante a repetición de pasos); por outro lado, asistían ás foliadas co gallo de controlar que as rapazas non foran enganadas por ningún mozo galante capaz de aproveitar calquera descoido para enlear algunha moza.

Neste contexto, toda foliada que contase coa presenza do gaiteiro viña a converterse nunha festa inesperada, chegando a acudir xente de lugares afastados que percorría a pé varios quilómetros con tal de achegarse ao festexo. Este acontecemento rara vez acontecía, pois o gaiteiro era un “ben escaso” e, de chamalo, había que pagarlle. Outra opción para contar co devandito músico era a sorte de que pretendera algunha rapaza do lugar, entón aparecía facendo gala do seu mellor talante e repertorio co fin de engalanar a moza. Os factores expostos xustifican que a figura do gaiteiro fose ben atendida nos lugares onde se presentaba, mesmo en ocasións a nai da rapaza pretendida, estando de acordo co noivado, agasallaba ao gaiteiro e aos da foliada con algún tipo de doce (rosquillas, biscoitos…) amosando o seu interese e tamén como forma de pago. Á par, dábase a entender que a casa que agracia aos convidados amosa o seu poder agroeconómico, unha casa forte e rica fronte a outras máis modestas.

Dentro deste tipo de festexos resulta curioso que no Val de Amahía, en concellos coma Teo, Ames, Boqueixón…, falen das “foliadas dos montañeses”, pois os montañeses -como eles os alcuman- son a xente que “emigraba” das terras altas do Ulla: O Pino, Boimorto, Melide, Arzúa…, buscando unha mellor vida en Amahía. Moitos casaron neste val e con eles trouxeron os seus bailes, música e costumes que rapidamente se adaptaron ao lugar, xustificando así que moita xente anciá coñeza tanto destas terras ullás. En ningún caso o alcume “montañeses” era despectivo, pois tiñan moi ben considerada a esta xente como traballadora e honrada.

Musicalmente, a convivencia establecida supuxo que xente de Amahía aprendese a tocar e a bailar estilo montañés pero, por enriba disto, moitos atoparon compañeiros/as de por vida.